Η αίγλη και η οικονομική ευρωστία που έζησε το νησί της Λέσβου στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα απεικονίζονται μέχρι σήμερα στα αρχοντικά της. Σχεδόν πάντα η θέση τους εξυπηρετούσε τους γαιοκτήμονες προκειμένου να επιβλέπουν τις εκτάσεις τους αλλά και τους εμπόρους, που είχαν αντιληφθεί τη στρατηγική θέση του νησιού ως σταυροδρόμι μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Ένας χαρακτηριστικός δρόμος στη Μυτιλήνη είναι η Ελευθερίου Βενιζέλου, η επονομαζόμενη και «Σουράδα», όπου ο επισκέπτης, σε μια ευθεία περίπου 2 χιλιομέτρων, μπορεί να δει τα πιο καλοδιατηρημένα αρχοντικά της πόλης από διαφορετικές αρχιτεκτονικές σχολές και με ποικίλες επιρροές. Κάπου εκεί, πίσω από μια υπέργηρη συστάδα δάφνης κρύβεται ένα από τα πιο εμβληματικά σπίτια του νησιού, το ιστορικό αρχοντικό των Αλεπουδέληδων, που χρησιμοποιούνταν ως εξοχικό θέρετρο της μεγάλης αστικής οικογένειας και του Νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Αλεπουδέλη (Ελύτη). Ίσως, ατενίζοντας το Αιγαίο από αυτά τα παράθυρα, ο λεξιπλάστης ποιητής εμπνεύστηκε κάποιους από τους περίφημους στίχους του. Ίσως, στην πρωινή υγρασία της ανατολής, έπλασε τις γλυκές του φράσεις που μας χαϊδεύουν τον νου. Περικυκλωμένοι από το πράσινο της αυλής και το γαλάζιο του ουρανού, αισθανόμαστε πως ταξιδεύουμε μακριά από το κέντρο της πόλης ακόμη και αν είμαστε μέσα σε αυτό. Τα ψηλοτάβανα δωμάτια δίνουν μια αίσθηση ελευθερίας. Τα παλιά έπιπλα και τα πολύτιμα αντικείμενα δένουν αρμονικά με τον χώρο και όλα διαπνέονται από μια λιτή αρχοντιά. Η μεγαλοπρεπής σκάλα οδηγεί στα επάνω διαμερίσματα, από όπου η πόλη απλώνεται μπροστά μας σαν χάρτης. Το αρχοντικό των Αλεπουδέληδων έχει να διηγηθεί πολλές ιστορίες με πολιτικές ζυμώσεις αλλά και καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Απόγονοι της ίδιας οικογένειας συνεχίζουν να δίνουν ζωή στο σπίτι και κάθε καλοκαίρι έρχονται εκεί από διάφορα σημεία του πλανήτη για να συναντήσουν ο ένας τον άλλο. Το πνεύμα του Οδυσσέα Ελύτη είναι διάχυτο στον χώρο, τα ίχνη του αισθητά.
|
|
|
Ο αγαπημένος εξάδελφος του ποιητή
Ο κύριος Κωστής Ιωάννου, πρωτοξάδελφος του Ελύτη από τη μεριά της μητέρας του και σύντροφος της νιότης του, και η σύζυγός του Όλγα κάθονται αναπαυτικά στις πολυθρόνες τους στο σπιτάκι του κηπουρού, ένα αυτόνομα οίκημα που βρίσκεται στο τέρμα ενός μονοπατιού στον περιβάλλοντα χώρο του αρχοντικού. Και οι δύο απολαμβάνουν το βιβλίο τους με τη συντροφιά της αγαπημένης τους γάτας. Η παρουσία μας έρχεται να διαταράξει την απογευματινή τους ραστώνη. Τους ζητώ να ξεδιπλώσουν τις αναμνήσεις τους, να μας μιλήσουν για το σπίτι τους, για τους συγγενείς τους και για τα σημαντικά πρόσωπα που πέρασαν από αυτό. Ο κ. Ιωάννου είναι ένας από τους ιδιοκτήτες του αρχοντικού στη Σουράδα, του αρχοντικού του Ελύτη όπως έχει επικρατήσει να αναφέρεται. Μας διηγείται: «Το σπίτι άρχισε να χτίζεται το 1910 και ολοκληρώθηκε το 1912. Τα σχέδια ήταν του γνωστού αρχιτέκτονα Ηλιάδη από την Πόλη και ενός πρωτομάστορα που έχτιζε τα αρχοντικά της εποχής εκείνης. Το οικόπεδο είχε δοθεί ως προίκα στις δύο αδελφές Σιφναίου, Μαρίκα και Σαπφώ. Ο Θρασύβουλος Αλεπουδέλης (άντρας της Μαρίκας και θείος του Ελύτη, αδελφός του πατέρα του) έχτισε το σημερινό αρχοντικό το 1910. Τα δύο αδέλφια, ο Παναγιώτης (πατέρας του Ελύτη) και ο Θρασύβουλος, ήταν πολύ αγαπημένα. Αν και ο Παναγιώτης έμενε σε ένα μεγάλο διάστημα στην Κρήτη μαζί με τη γυναίκα του, ερχόταν συχνά στη Μυτιλήνη, που ήταν η μεγάλη του αγάπη. Ο Οδυσσέας και τα αδέλφια του γεννήθηκαν στην Κρήτη και παρέμειναν εκεί έως ότου οι επαγγελματικές δραστηριότητες του πατέρα τους τους ανάγκασαν να γυρίσουν στην Αθήνα, όπου το εργοστάσιο-σαπωνοποιείο απαιτούσε τη συνεχή τους παρουσία». Η παιδική ηλικία του Ελύτη μοιραζόταν τους χειμώνες στην κοσμική Αθήνα και τα καλοκαίρια στη Μυτιλήνη. Μάλιστα, ο πατέρας του νοίκιαζε κάποιο αρχοντικό στην ίδια περιοχή της Σουράδας για τις διακοπές της οικογένειας. Το 1918, όταν η αδελφή του Οδυσσέα πέθανε από κάποια ασθένεια της εποχής, η μητέρα του, καθότι της κόστισε πολύ ο θάνατος της κόρης, δεν θέλησε να ξαναρθούν οικογενειακώς στη Μυτιλήνη. Έτσι, ο Οδυσσέας ερχόταν λιγότερο πριν από τον πόλεμο για διακοπές και περισσότερο μετά.
|
|
|
Το σπίτι και οι επώνυμοι επισκέπτες του
«Όταν ήρθε ο Ελύτης το ‘34 με τον φίλο του τον Εμπειρίκο, μόλις είχε πεθάνει ο ζωγράφος Θεόφιλος», λέει ο κ. Ιωάννου. «Πήγαν λοιπόν εκεί όπου είχε τα σύνεργά του για να δουν τα θαύματα της ζωγραφικής του. Και εκεί ο Εμπειρίκος βρήκε το κασάκι με τα χρώματα του μεγάλου ζωγράφου, το οποίο το πήρε γιατί το ήθελε πολύ. Όταν όμως επέστρεψαν στο αρχοντικό του Ελύτη, ο θείος του, μπροστά στη θέα του σαρακοφαγωμένου κασονιού, θορυβήθηκε και ζήτησε να το μεταφέρουν αμέσως στα υπόγεια για να μην κολλήσουν κοριούς και άλλα παράσιτα». Ο Εμπειρίκος ήταν ένας από τους συχνούς επισκέπτες του σπιτιού, όπως άλλωστε και ο Βενιζέλος, στον οποίο άρεσε πολύ και το σπίτι αλλά και η Μυτιλήνη γενικότερα. Όταν παραιτήθηκε από πρωθυπουργός ο Βενιζέλος, το 1915, διάλεξε τη Μυτιλήνη και το αρχοντικό των Αλεπουδέληδων για να ξεκουραστεί και να ανασυντάξει τις δυνάμεις του. Οι διακοπές του κράτησαν πάνω από έναν μήνα. Αν και ήταν να γίνουν εκλογές στα τέλη Μαΐου, ο ίδιος όλο και καθυστερούσε την αναχώρησή του. «Εδώ θα πρέπει να πω», μας λέει ο κ. Ιωάννου, «ότι κάποια από τα μέλη της οικογένειας είχαν σχέση με την πολιτική. Δηλαδή, ο Απόστολος Σιφναίος ήταν βουλευτής και τα αδέλφια, οι Αλεπουδέληδες, επειδή είχαν σχέση με την Κρήτη λόγω των επιχειρήσεων που διατηρούσαν εκεί, είχαν τον Βενιζέλο δικηγόρο. Παράλληλα είχαν αναπτύξει μεταξύ τους μια φιλία που επέτρεπε στον πρωθυπουργό να τους επισκέπτεται όποτε ήθελε. Μάλιστα, την περίοδο που ήταν εδώ, βρισκόταν στη Μυτιλήνη και ο Γεώργιος Παπανδρέου ο οποίος επισκεφτόταν συχνά το αρχοντικό για να συζητήσει μαζί του τα θέματα της τότε επικαιρότητας». Την επόμενη χρονιά βρέθηκε και πάλι ο Βενιζέλος στη Μυτιλήνη, αυτή τη φορά όμως με τον ναύαρχο Κουντουριώτη και τον στρατηγό Δαγκλή. Αφού έμειναν δύο ημέρες στο σπίτι, έφυγαν με πολεμικό πλοίο για τη Θεσσαλονίκη, όπου και ανέλαβε ο Βενιζέλος την προσωρινή κυβέρνηση. Την τελευταία φορά που βρέθηκε ο Βενιζέλος στη Μυτιλήνη ήταν το 1934, όταν ήταν ακόμα παντρεμένος με την Έλενα Βενιζέλου.
|
|
|
Ένα σπίτι για τα καλοκαίρια
Ο κύριος Ιωάννου θυμάται τον εαυτό του παιδί ακόμα, τα καλοκαίρια πριν από τον πόλεμο, όπου κατέβαιναν στη θάλασσα της Σουράδας κάτω ακριβώς από το σπίτι μαζί με όλα τα παιδιά της γειτονιάς. Κάποιοι από αυτούς έμεναν μόνιμα στη Μυτιλήνη, ενώ κάποιοι άλλοι είχαν τα αρχοντικά της περιοχής ως εξοχικά για τις διακοπές του θέρους. Για ένα μεγάλο διάστημα από το ’39 ως το ’57 το σπίτι άλλαξε πολλά χέρια. Κατά τη διάρκεια του πολέμου ο Γερμανός διοικητής το είχε επιτάξει, αμέσως μετά ήρθε η UNRRA (συμμαχική οργάνωση που έστελνε βοήθεια -κυρίως τρόφιμα και ρουχισμό- στους πληγέντες του πολέμου), για να το ξαναπάρουν οι Αλεπουδέληδες το ’57, οπότε και έγινε μια μεγάλη επισκευή σε όλο το οίκημα. «Ο Οδυσσέας ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα ξαδέλφια μου», διηγείται ο κ. Ιωάννου. «Εκτός από συγγενείς, ήμασταν και πολύ καλοί φίλοι. Στην Αγγλία αλλά και στην Αθήνα που ήμουν, κάναμε παρέα. Και ήταν εκείνος που μου γνώρισε όλους τους μεγάλους της εποχής εκείνης: τον Μόραλη, τον Βαλαωρίτη, τον Τσαρούχη, τον Χατζιδάκι, τον Θεοδωράκη, τον Πολίτη, τον Σαχτούρη κ.ά. Τότε ήταν η εποχή που λειτουργούσε κάτω από το “Αττικόν” ένα καφέ που λεγόταν “Μπραζίλιαν”, στη Βουκουρεστίου. Εκεί ήταν το στέκι μας με τον Οδυσσέα. Και μέσα σε αυτόν τον χώρο γνώρισα πολύ σημαντικούς ανθρώπους της τέχνης και των γραμμάτων. Τα καλοκαίρια τα περνούσαμε μαζί στο αρχοντικό των Αλεπουδέληδων, χαλαρώνοντας με κουβέντες της καθημερινότητας, αφού ο Ελύτης ως άνθρωπος ήταν πολύ χαμηλών τόνων και δεν του άρεσε να κάνει σοβαρές συζητήσεις για την ποίηση».
Το ταξίδι στο Παρίσι και ο Τériade
Με τη δικτατορία, ο Ελύτης φεύγει στο Παρίσι και εκεί συνδέεται φιλικά αμέσως με τον Τériade (καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του εκδότη και τεχνοκριτικού Στρατή Ελευθεριάδη). Ίσως μάλιστα το γεγονός ότι και οι δύο προέρχονταν από τη Μυτιλήνη τούς έκανε να συνδεθούν ακόμα πιο στενά. «Θυμάμαι χαρακτηριστικά, ένα καλοκαίρι που ήρθε εδώ μαζί με τον Τériade και τη γυναίκα του, Alice, και φιλοξενήθηκαν στο σπίτι. Μαζί τους ήταν ο Τσαρούχης και προσπαθούσαν να βρουν μέρος για να στηθεί το Μουσείο Θεοφίλου. Ο Τσαρούχης πίστευε ότι έπρεπε να γίνει σε ένα μέρος κοντά στη φύση. Τότε, σκέφτηκε το κτήμα του στη Βαριά, όπου σήμερα στεγάζεται το Μουσείο Θεοφίλου και το Μουσείο-Βιβλιοθήκη TERIADE. «Εκείνο το καλοκαίρι θα μας μείνει αξέχαστο», θυμάται με η σειρά της η κ. Όλγα Ιωάννου. «Κάναμε τόσο πολλές εκδρομές σε όλο το νησί, που ακόμα και σήμερα τις θυμόμαστε έντονα. Και ακόμα πιο έντονα θυμάμαι κάποια παλιά κεντήματα τα οποία είχα κορνιζάρει και είχα σε περίοπτη θέση στο σπίτι και ο Οδυσσέας επέμενε να τα ανταλλάξουμε με δύο πίνακες, αυθεντικούς Πικάσο, που είχε. Εγώ βέβαια ήμουν τόσο δεμένη συναισθηματικά με τα κεντήματα αυτά, που ήμουν τελείως αρνητική στην πρότασή του», συμπληρώνει γελώντας.
Ο χρόνος μετρά αντίστροφα
Τα επόμενα καλοκαίρια, ο Ελύτης, αν και ερχόταν στη Μυτιλήνη, προτιμούσε να διαμένει για τις διακοπές του στο μικρό σπιτάκι φίλου του στα γραφικά Μυστεγνά. Η φασαρία του αρχοντικού τον κούραζε και δεν του επέτρεπε να ασχολείται με το γράψιμο όσο εκείνος ήθελε. «Φεύγοντας τότε και εμείς από το κέντρο της Αθήνας, όπου μέναμε, για τη Νέα Σμύρνη, η επαφή μας άρχισε να περιορίζεται σιγά σιγά. Και όσο μεγάλωνε και ο ίδιος κλεινόταν περισσότερο στο σπίτι παρέα με τα ποιήματά του και με τη φροντίδα της Ιουλίτας. Ύστερα ήρθαμε και εμείς εδώ και έτσι το κεφάλαιο “Οδυσσέας” άρχιζε σιγά σιγά να μετρά αντίστροφα, όπως και ο χρόνος», καταλήγει ο κ. Ιωάννου.
