Κάπως έτσι θα ξεκίνησε. Από την ανάγκη μιας γυναίκας να μυρίζει ένα ευωδιαστό λουλούδι στην αυλή της. Ή μήπως να ξεκίνησε από την ανάγκη να έχει μια αυλή για το λουλούδι της; Μια αυλή με σκοτούρες και χαμόγελα. Μια αυλή στήριξης του ευ ζην. Πόσα παιδιά να αναθρέψεις κυνηγώντας την τροφή; Πολλά τα στόματα στις γεωργικές οικογένειες, πολλές όμως και οι αγκαλιές. Εκείνες οι αγκαλιές οι χαμηλές, απ’ τη μέση και κάτω… Αυτές που κρέμονται στα φουστάνια της μάνας.
Ή μήπως να ξεκίνησε γιατί το φυτό του λουλουδιού τής έδινε κλωστές και μίτους για ρούχα και στρωσίδια; Δέρματα ζώων είχαν τότε, στις απαρχές, τότε που είχαν και τις τέσσερις εποχές. Πόσο καλοκαίρι να αντέξεις με τα δέρματα;
Γυναίκες δούλευαν και τους αργαλειούς. Εκείνες έστριβαν τ’ αδράχτι, εκείνες τα σχέδια, τα χρώματα, τα μέτρα. Εκείνες ήξεραν και τις ανάγκες των άλλων, των… όλων. Στην ησυχία της βραδιάς έπλεκαν και κεντούσαν τα καινούργια των άκαυτων σπιτικών! Τότε, μες στη νυχτιά, κλωθογυρνούσε και το αυριανό τραπέζι.
Ή μήπως να ξεκίνησε γιατί ο καρπός του λουλουδιού τής γέμιζε το τσουκάλι με ευκολία; Για να μην έχει την έγνοια όταν τελειώνει το ψωμί; Κι αυτό το στόλιζε με σχέδια και στολίδια. Να και το σουσάμι, να και το κεχρί στις κορυφογραμμές της κόρας. Γεννήματα απ’ το σακί και το αγκομαχητό πουρνό πουρνό. Να είναι έτοιμο το φαγητό του χωραφιού, όταν νιφτούν και οι υπόλοιποι. Πρώτη, με το μαντίλι στο κεφάλι, την έβρισκε το ξημέρωμα. Τελευταία, στη σκοτεινιά του ύπνου χτένιζε το μαλλί της το μακρύ! Να πάει αόρατη προς νερού της. Και το νερό εκείνη το κουβάλαγε. Να είναι αξιόμαχη σ’ όποια αταξία τής ζητηθεί να σάξει.
Ή μήπως να ξεκίνησε για τα δυο τα χέρια τα παραπανίσια στα χωράφια του λουλουδιού της; Στα αλώνια του και στο αμπάριασμα της σοδειάς. Κι εκεί ήταν. Όπου περίσσευε μια θέση, η θέση της! Στις γέννες και στα μοιρολόγια. Στα μπακάλικα και στα καφενεία, ως καφετζούδες και όχι ως θαμώνες. Στις πολλές δουλειές πάντα χωράει άλλη μία.
Να ήταν οι γυναίκες μπροστάρισσες στην αρχή της γεωργίας; Να ακολούθησαν άλλη μία φορά τον νου της γυναικείας προοικονομίας; Ποιος μπορεί να ξέρει; Το σίγουρο είναι ότι στήριξαν με κόπο μεγάλο τη δυσκολόγεννη πορεία της και την παράλληλη αιματοκυλισμένη ιστορία των ανδρών.
Ίσως τελικά να ήταν μια γυναίκα. Μία! Όλα από μια προσωπική υπόθεση αρχίζουν, πριν κολυμπήσουν εκεί έξω στον κόσμο των πολλών. Στον κόσμο, όπου το πλήθος των όμοιων απαντήσεων καθορίζει και την κατεύθυνση του πολιτισμού. Οι γυναίκες ήταν τόσο σημαντικές στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, όσο ήταν και οι άνδρες. Ίσως και λίγο περισσότερο στην αρχή. Τότε που έβαλαν τους άνδρες να κάνουν τις πολύ βαριές δουλειές της γεωργίας κι εκείνες έκαναν όλες τις υπόλοιπες βαριές, που ήταν πάρα, μα πάρα πολλές, που είναι πάρα, μα πάρα πολλές.
Γι’ αυτό κάναμε γεωργία και φτάσαμε εδώ. Γι’ αυτό δώσαμε σ’ αυτή την τέχνη, που έπεται της μάνας και της γης, μια λέξη θηλυκή.
Πρέπει να ήταν πολύ όμορφο και ευωδιαστό εκείνο το λουλούδι! Ίσως να έδινε και βρώσιμους καρπούς. Δεν εξηγείται αλλιώς.
