Σαν περάσει ο «κρυαρίτης» Ιανουάριος, ακολουθεί ο Φεβρουάριος, ο τελευταίος χειμωνιάτικος μήνας, που μπορεί, σαν θυμώσει, μες στο χιόνι να μας χώσει, σηματοδοτεί όμως και το οριστικό τέλος του χειμώνα. Πήρε την ονομασία του από τη λατινική λέξη «februum», που σημαίνει «κάθαρση», και τη ρωμαϊκή γιορτή καθαρμού και εξαγνισμού Februa που τελούνταν στη Ρώμη αυτό το διάστημα. Παρετυμολογικά, οι Έλληνες τον λέμε και «Φλεβάρη», γιατί τότε «ανοίγουν οι φλέβες της γης» και γεμίζουν οι κοίτες των ποταμών και τα ρυάκια με κρυστάλλινα νερά από τις πολλές βροχές και τα χιόνια που λιώνουν άφθονα αν ο Φλεβάρης «φλεβίσει» – κάνει δηλαδή καλοκαιρίες. Στις 2 του μήνα, της Υπαπαντής, γίνονταν καιρικές προβλέψεις: «καλοκαιριά της Παπαντής, μαρτιάτικος χειμώνας» και «Παπαντή καλοβρεμένη, η κοφίνα γεμισμένη», έλεγαν και πίστευαν πως ό,τι καιρό κάνει της Υπαπαντής θα κάνει για τις επόμενες σαράντα ημέρες. Στη δυτική Κρήτη έλεγαν «οντόν είναι καλή μέρα της Υπαπαντής, έχει πολύ χειμώνα πίσω». Με άλλα λόγια, μην σας ξεγελάνε οι φλεβαριάτικες καλοσύνες του καιρού, ο χειμώνας είναι ακόμη εδώ και μάλιστα άγριος και μακρύς.
Οι Απόκριες είναι γιορτή πανάρχαια που ανάγεται στους προθρησκευτικούς ακόμη χρόνους και στις γονιμικές γιορτές που γίνονταν με αφορμή το ξύπνημα της φύσης μετά τη χειμωνιάτικη νάρκη. Είναι εποχή ευθυμίας και διασκεδάσεων γιατί η φύση αναγεννιέται οργιαστικά, η ζωή νικά τον θάνατο και ο άνθρωπος λαχταρά κι αυτός να ακολουθήσει το παράδειγμά της και να υποβοηθήσει τη διαιώνιση του είδους του. Στις πρώτες αυτές γιορτές γονιμικού χαρακτήρα, η ίδια η πράξη της αναπαραγωγής και τα σύμβολά της υμνούνται για να επιτευχθεί η γονιμότητα σε ανθρώπους, φυτά και ζώα. Ακόμη και σήμερα, σε κάποια δρώμενα αναπαριστάται η «αροτρίωση», η γκροτέσκα αναπαραγωγική πράξη, σε χωράφι οργωμένο τρεις φορές.
Τα διονυσιακά έθιμα που υμνούν τη ζωή
Οι γιορτές ξεκίνησαν με δρώμενα διονυσιακού χαρακτήρα και τις γυναίκες, ως φορείς ζωής, να πρωταγωνιστούν, κρατώντας ξύλινα φαλλικά σύμβολα και κάνοντας κινήσεις αναπαράστασης της ερωτικής πράξης, συχνά πάνω σε φρεσκοοργωμένη γη. Οι γιορτές αυτές, βαθιά ριζωμένες στο συλλογικό ασυνείδητο των ανθρώπων, συνεχίζονται σχεδόν απαράλλακτες ακόμη και μετά την καθιέρωση του χριστιανισμού. Οι πρώτοι πατέρες της Εκκλησίας πολέμησαν τα γονιμικά αυτά έθιμα, τις μεταμφιέσεις, την αθυροστομία, αλλά εις μάτην: συνεχίζονται ακόμη και σήμερα σε όλη τη χώρα, όπως τα Μέριου ή οι Κουδουνοφόροι του Σοχού στη Θεσσαλονίκη, οι Γέροι στη Σκύρο, οι Γενίτσαροι και οι Μπούλες στη Νάουσα, το Μπουρανί του Τυρνάβου.
Οι άνδρες φορούν δέρματα τράγων στο σώμα, για να μεταφερθεί και σε αυτούς, μαγικώ τω τρόπω, η παροιμιώδης αναπαραγωγική ορμή αυτού του ζώου. Ζώνονται με κουδούνια ζώων δεκάδων κιλών γύρω από τη μέση τους και κινούνται άσεμνα, κάνοντας εκκωφαντικό θόρυβο. Είναι ένα διάλειμμα στην αυστηρότητα των κοινωνικών κανόνων, αναγκαίο και λυτρωτικό, σε ένα γενικό κλίμα αμφισβήτησης της αυστηρότητας, του καθωσπρεπισμού και της δαιμονοποίησης της ερωτικής συμπεριφοράς. Κυρίως όμως διατράνωνε την αέναη διαιώνιση της ζωής μέσω της αναπαραγωγικής πράξης και τη νίκη της επί του θανάτου. Αλλωστε για τον λαϊκό άνθρωπο ίσχυε το naturalia non sunt turpia, δηλαδή «τα φυσικά πράγματα δεν είναι αισχρά». Η γονιμότητα είναι η ίδια, παντού στη φύση. Ο σπόρος μπαίνει στη γη, όπως στον γυναικείο κόλπο, και το σπαρτό ξεφυτρώνει από τη γη, όπως το παιδί βγαίνει από την κοιλιά της μητέρας του. Οι εκφράσεις γονιμότητας γίνονται συνήθως με φαλλικά σύμβολα και τρόφιμα ανάλογου σχήματος όπως πράσα και λουκάνικα, πλαισιωμένα από ξηρούς καρπούς και φρούτα, θυμίζοντας το αρχαιοελληνικό «λίκνο», το καλάθι με τους άφθονους καρπούς και έναν φαλλό όρθιο στερεωμένο στο κέντρο.
Τι τρώμε τις Απόκριες
Σε αυτό το κλίμα κυλάει ολόκληρη η Αποκριά και κορυφώνεται τις δύο τελευταίες εβδομάδες του Τριωδίου. Την προτελευταία, την Κρεατινή, γίνεται κατανάλωση κρέατος με αποκορύφωμα την Τσικνοπέμπτη, όταν ακόμη και η πιο φτωχή οικογένεια πρέπει να «τσικνώσει στη γωνιά της», συνήθως χοιρινό από τα χοιροσφάγια της εποχής που γίνονται παραδοσιακά την πρώτη εβδομάδα του Τριωδίου. Μετά το γεύμα της Κυριακής της Κρεατινής, ο κόσμος αποκρεύει, δηλαδή παύει να τρώει κρέας.
Η κορύφωση της Αποκριάς, η καθαυτό Αποκριά, έρχεται την τελευταία εβδομάδα, της Τυρινής ή Τυροφάγου, οπότε καταναλώνονται φαγητά με βάση το γάλα και το τυρί: τυρόπιτες, γαλατόπιτες, γαλακτομπούρεκα, ρυζόγαλα, γλυκές και αλμυρές μακαρονάδες μέσα σε κρέμες και βούτυρα. Το τελευταίο Σάββατο του Τριωδίου, το Σάββατο της Τυρινής, είναι το πρώτο Ψυχοσάββατο και σύμφωνα με πανάρχαιο έθιμο «μακαρίζουμε» (ενθυμούμαστε) τους οικείους νεκρούς, τρώγοντας μακαρόνια σε συνταγές αλμυρές και γλυκές. Σε όλη την Ελλάδα συνηθιζόταν, ιδίως παλιότερα, να μένει ξέστρωτο το τραπέζι του δείπνου της Κυριακής αυτής. Δεν μάζευαν καν τα ψίχουλα, ώστε να έρθουν οι ψυχές και να γευτούν λίγες από τις νοστιμιές που απολάμβαναν όσο ζούσαν.
Η Κυριακή της Τυρινής έχει τα δικά της έθιμα
Η φασαρία την Κυριακή της Τυρινής είναι επιβεβλημένη και εκτός από τα τραγούδια και τις φωνές ενισχύεται με αυτοσχέδιες κροτίδες και ρουκέτες. Επίσης συνηθιζόταν να χτυπούν δυνατα τα πόδια στο έδαφος για να ξυπνήσουν τη γονιμότητα της γης και η γονιμότητα αυτή να μεταφερθεί και στους ίδιους. Αλλά η ημέρα ήταν αφορμή και για άλλα έθιμα που σχετίζονται με τον καιρό. Στη Σίφνο ο παπάς έσερνε το χορό του Βοριά στον αυλόγυρο της εκκλησίας και από σπίτι σε σπίτι, για να εξευμενίσουν τον αιγαιοπελαγίτικο άνεμο.
Στη Ζάκυνθο που ακολουθεί εθιμοτυπικά τα σχετιζόμενα με το ενετικό καρναβάλι, το βράδυ της Τυρινής γίνεται μεγάλη χοροεσπερίδα στο κτίριο του Πνευματικού Κέντρου, γνωστού άλλοτε ως Καζίνου, και γύρω στις 11 μοιράζονται ρυζόγαλα και μαντολάτα.
Το βράδυ της Κυριακής αυτής σε πολλές περιοχές άναβαν μεγάλες φωτιές που έπαιζαν ρόλο καθαρμού. Γνωστές ως «φανοί», «κλαδαριές», «καψαλιές» κ.ά., σηματοδοτούν την εσωτερική κάθαρση των ανθρώπων από την οργιαστική και αρτύσιμη περίοδο της Αποκριάς, ώστε να περάσουν καθαροί πια στην αυστηρότητα της Σαρακοστής. Στο Ζαγόρι η φωτιά αυτή λέγεται «Καλολόγος» και ανάβεται με κλαδιά που κάνουν θόρυβο σαν καίγονται, για να ξορκιστεί κάθε κακό. Στη Φθιώτιδα αλλά και αλλού, τη φωτιά αυτή άναβαν σε ύψωμα για να είναι ορατή όσο πιο μακριά γίνεται και για να έχει επίδραση στα χωράφια -αυτά κινδύνευαν περισσότερο άλλωστε από ασθένειες και κακές καιρικές συνθήκες. Το έθιμο αυτό μάλιστα είναι κοινό και σε χώρες όπως η Γερμανία και η Αυστρία που κυλούν φλεγόμενες μπάλες άχυρου από υψώματα προς τα χωράφια για να τα «καθαρίσουν» από εχθρούς όπως ασθένειες και ζιζάνια που απειλούν τη σοδειά.
Στην Κάρπαθο, το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής παρακάθονταν όλοι σε κοινό γεύμα, συγχωρώντας αλλήλους, έσβηναν παλιές έχθρητες και κατανάλωναν τυρόπιτες, μακαρόνια, αυγά, γαλατόπιτες και ένα ψωμί που λέγεται τυροζούμι, φτιαγμένο από χόρτα και μυρωδικά της εποχής γιαχνιστά, μαζί με φρέσκια μυζήθρα.
Τα ίδια καταναλώνονται και στην Αρκαδία και μόλις φάνε το τυροζούμι, σηκώνουν όλοι με τα χέρια το τραπέζι και το ανεβοκατεβάζουν τρεις φορές λέγοντας εύθυμα: «Αγιοζούμι τυροζούμι όποιος πιει και δε γελάσει ψύλλος θε να τον δαγκάσει». Έπειτα τρώνε από 3 κουταλιές τυροζούμι ο καθένας, ενώ τα κορίτσια κλέβουν με τρόπο από ένα μακαρόνι από την απαραίτητη μακαρονάδα του γεύματος, το βάζουν το βράδυ κάτω από το μαξιλάρι για να δουν ποιον θα παντρευτούν.
Στο ίδιο αυτό δείπνο, στη Σύρο γίνεται και το έθιμο του «χάσκα»: το τελευταίο βραστό αυγό (δηλαδή αρτύσιμο τρόφιμο), το κυλούσαν πέρα δώθε στο τραπέζι κι έπρεπε όλοι να προσπαθήσουν να το πιάσουν με το στόμα. «Κλείνανε το στόμα» και άρα τις Απόκριες με ένα αυγό και το ξανανοίγανε με αυτό το Πάσχα.
Το αυγό παίζει ρόλο μαντικό -η μαντεία συνοδεύει πάντα τα χρονικά περάσματα από τη μία εποχή στην άλλη. Στην Αιτωλοακαρνανία βάζανε αυγά στη φωτιά το βράδυ της Κυριακής της Τυρινής και παρακολουθούσαν τίνος θα σκάσει (άρα κάποια αρρώστια θα τον απειλήσει) και τίνος θα ιδρώσει, άρα θα μείνει υγιής.
Η γλυκιά πίτα της συγχώρεσης
Το βράδυ της Τυρινής συνηθίζεται σε πολλά μέρη της Ελλάδας να γίνονται γεύματα συγχώρεσης όπου παλιές έχθρες σβήνουν και οι νεότεροι ζητούν κατανόηση και συγχώρεση από τους μεγαλύτερους. Στην Κέρκυρα «τσι Στρυνές», της Τυρινής δηλαδή, ανταλλάσσονταν ευχές για συγχώρεση και για καλή Σαρακοστή, οι γυναίκες έστηναν χορό στα τρίστρατα και μετά έπλεναν σχολαστικά όλα τα σκεύη της κουζίνας με αλισίβα για να φύγει κάθε ίχνος λίπους από τα προηγούμενα φαγοπότια, πριν μπει η Καθαροδευτέρα και η Σαρακοστή.
Στο Σοχό της Θεσσαλονίκης, με το περίφημο καρναβάλι του, το Σάββατο της Τυρινής, κατά το έθιμο «προστάβανι», οι νέοι προσφέρουν στους γηραιότερους ένα πορτοκάλι και τους φιλούν το χέρι ζητώντας τους συγχώρεση, πριν ξεκινήσει η Σαρακοστή. Όπως μας λέει ο κ. Δημήτρης Αθανασιάδης του τοπικού συλλόγου, την ημέρα αυτή ετοιμάζεται μια γλυκιά πίτα: Βράζουν 2 φλιτζάνια ρύζι Καρολίνα Σερρών, το αλατίζουν ελαφρά, το στραγγίζουν και το ανακατεύουν με 125 γρ. βούτυρο, 800 γρ. γάλα, 5 αυγά, λίγη ζάχαρη και κανέλα. Στρώνουν 1 χειροποίητο φύλλο σε μεγάλο ταψί, απλώνουν τη γέμιση, σκεπάζουν με δεύτερο φύλλο, ραντίζουν με νερό, τη χαράσσουν, τη λαδώνουν και την ψήνουν για 50 λεπτά στους 180°C. Σύμφωνα με το έθιμο, ο καθένας τη μοιράζει απαραίτητα σε τρία σπίτια.
