Τριφτή βασιλόπιτα: η πρωτοχρονιάτικη πίτα της Σμύρνης

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣΑετάκια

Βουτυράτη, μπισκοτένια και τριφτή σαν ζύμη μπριζέ, αλλά με φινετσάτο, λεπτό άρωμα πορτοκαλιού και μανταρινιού. Της «καλής βραδιάς», όπως την έλεγαν οι Σμυρνιώτες. Γιατί πραγματικά αυτό ακριβώς ήταν η παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Φρόντιζαν να υποδεχτούν τη νέα χρονιά αστραφτεροί και λαμπεροί, με τα πιο καλά τους ρούχα, και σίγουρα έπρεπε να φορούν κάτι ολοκαίνουργιο, ρούχο ή παπούτσι. Ακόμη και η φτωχότερη οικογένεια θα έδινε έστω στα παιδιά να φορέσουν ένα καινούργιο ζευγάρι κάλτσες. Έπρεπε η νέα χρονιά να τους βρει όλους με κάτι εξίσου νέο, για το καλό. Οι νοικοκυρές καθάριζαν το σπίτι, που την «καλή βραδιά» έπρεπε να λάμπει από πάστρα, στολισμένο, φωτισμένο και ευωδιαστό.

Τα αντέτια της Πρωτοχρονιάς

Φανταζόμαστε να παρακολουθούμε από μια μεριά τις ετοιμασίες, τον χαρούμενο αναβρασμό μικρών και μεγάλων σε κάθε σπίτι, από το πιο φτωχικό έως το πιο αρχοντικό. Τη γλαφυρή περιγραφή μάς δίνει η Θέμις Παπαδοπούλου, μέλος της Εστίας Νέας Σμύρνης, που με συγκίνηση έφερε στον νου της αναμνήσεις από τις περιγραφές της οικογένειάς της πριν από τον ξεριζωμό, αλλά και από τις αμέτρητες «καλές βραδιές» στη νέα πατρίδα πλέον, την Ελλάδα. «Κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς μαζευόταν όλη η οικογένεια για να τηρήσουν ένα από τα αντέτια, τα έθιμα εκείνης της βραδιάς, τη μεγάλη γιορτή για την υποδοχή του νέου χρόνου», θυμάται η κυρία Θέμις. Έβγαιναν τα καλογυαλισμένα ασημικά και τα κρύσταλλα, και το τραπέζι γέμιζε με ό,τι καλούδια και μεζεδάκια βάζει ο νους: σύκα ξερά, δαμάσκηνα, βερίκοκα και χουρμάδες, καρυδόψιχες, καβουρδισμένα αμύγδαλα και σταφίδες. Φρούτα γεμιστά με κιμά και μπαχαρικά, ντολμαδάκια μικρά και μαστορεμένα με υπομονή, κεφτεδάκια με τις γαρνιτούρες τους, αλλαντικά, πιατέλες με παστουρμάδες και παστουρμαδόπιτες, τυριά, σουτζουκάκια, σάλτσες και σαλάτες, πιλάφια μυρωδάτα και πουρέδες, φρούτα ψητά και μελωμένα, σαλάτες ρώσικες! Το κύριο πιάτο ήταν πάντα κόκορας ή διάνος, γαλοπούλα δηλαδή, βραστά, με τη σούπα τους, που άνοιγε το γιορτινό τραπέζι. Όλα καλοβαλμένα στα πιάτα, τακτοποιημένα. Μαζί τους βέβαια και τα γλυκά, από κεντημένα ισλί και κουραμπιέδες μέχρι χαλβάδες, κέικ και πάστες βουτυράτες. Στο κέντρο του τραπεζιού δέσποζε η βασιλόπιτα και στην κορυφή του στηνόταν ένα εικόνισμα, συνήθως του Χριστού ή της Παναγίας, για να ευλογεί τη βραδιά αυτή – την έβγαζαν μόνο όταν ξεκινούσε το φαγοπότι και ο χορός. «Την πρώτη φορά που βρέθηκα σε ένα τέτοιο αντέτι, έμεινα έκπληκτη από την ποικιλία των μεζέδων», λέει η κυρία Θέμις.

«Το ρεβεγιόν ξεκινούσε γύρω στις 9 με 10 το βράδυ και κρατούσε τουλάχιστον μέχρι τις 3 το πρωί, οπότε οι καλεσμένοι αναχωρούσαν και όλοι έπεφταν για ύπνο, για να είναι φρέσκοι το πρωί για την πρωτοχρονιάτικη λειτουργία στην εκκλησία», περιγράφει. Η μουσική έπαιζε δυνατά, τα πιτσιρίκια ζουζούνιζαν χαρούμενα έναν γύρο, και όλοι, εκτός από τους ηλικιωμένους που προτιμούσαν να κάθονται στο τραπέζι, χόρευαν, τραγουδούσαν, κουβέντιαζαν ζωηρά, τσούγκριζαν, τσιμπολογούσαν από τους μεζέδες του τραπεζιού, γελούσαν και ευθυμούσαν, για να τους βρει ο νέος χρόνος σε αυτή τη χαρά και την ευδαιμονία. «Ο τόπος ήταν ευλογημένος και δικαιολογούσε απόλυτα τη φράση “εξ Ανατολών το φως”. Όχι μόνο γεωγραφικά, αλλά και πολιτισμικά, και θρησκευτικά, και πνευματικά. Έλαμπε ο ιωνικός πολιτισμός», λέει με καμάρι η κυρία Θέμις. «Η γη της Ίωνίας ήταν και παραμένει πλούσια, παράγει τα πάντα και, με άξια χέρια, όλα αυτά τα καλούδια αξιοποιούνταν σε πλούσια πιάτα και γεύματα», προσθέτει. Λίγο πριν αλλάξει η χρονιά, έσβηναν όλα τα φώτα και με το έμπα του νέου έτους η φωταψία πλημμύριζε ξανά το σπίτι και όλοι αντάλλασσαν αγκαλιές, ευχές και δώρα και τραγουδούσαν: «Εν αρχή του νέου έτους, Βασιλείου εορτή, ήρθα να σας χαιρετήσω με την πρέπουσα ευχή». Ήταν η ώρα που ο πατέρας στεκόταν στην κορυφή του τραπεζιού, σταύρωνε τρεις φορές τη βασιλόπιτα και την έκοβε με το μαχαίρι στα κομμάτια που αναλογούσαν στον καθένα, με πρώτους βέβαια τον Χριστό, τον Φτωχό, τον Μέγα Βασίλειο, το σπίτι, για να ακολουθήσουν τα μέλη της οικογένειας, ακόμη και τα απόντα.

Μέσα στην πίτα έκρυβαν και το νόμισμα, απλό οι πιο φτωχικές οικογένειες, χρυσό ή ασημένιο «κωνσταντινάτο» φλουρί οι πλουσιότερες. Και, καθώς ο κόσμος ήταν πολύς και τα κομμάτια δεν έφταναν για όλους, μαζί με τη βασιλόπιτα έφτιαχναν και τα αετάκια, μακρουλά μπισκότα από την ίδια ζύμη με της τριφτής βασιλόπιτας, που τα μοίραζαν κυρίως στα ανυπόμονα πιτσιρίκια. Αυτές οι παραδοσιακές συνταγές ήταν μέρος από το σημαντικό αντέτι που τηρούσαν ευλαβικά οι Σμυρνιοί στην πατρίδα, αλλά και εδώ, στα νέα χώματα που τους δέχτηκαν. «Τα κράτησαν τα αντέτια τούτα μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια, έστω η πρώτη γενιά, μαζί με τη βαθιά τους πίστη. Σταδιακά, οι απώλειες και τα πένθη δεν άφησαν χώρο να τα συνεχίσουμε», αναθυμάται με πίκρα η κυρία Θέμις, που ωστόσο βρήκε την αναγεννημένη και αναβιωμένη τους μορφή στην Εστία Νέας Σμύρνης.

Τριφτή, η παλαιότερη σμυρναίικη βασιλόπιτα