Από τον Τσεσμέ στη Χίο: Στην προσφυγική συνοικία Βαρβάσι πατρίδα είναι οι μνήμες

«Πατρίδα δεν είναι μόνο το χώμα, είναι και οι μνήμες. Και όσο αυτές είναι ζωντανές, ζούμε και εμείς μέσα από ευχές», έγραφε στο πρώτο email που ανταλλάξαμε η Γεωργία Χούλη από τον Μορφωτικό Σύνδεσμο Βαρβασίου Χίου Βιβλιοθήκη «ο Φάρος», μια κιβωτό της μικρασιατικής κληρονομιάς. Και στο τηλέφωνο έδινε κιμπάρικες υποσχέσεις: «Όταν ανταμώσουμε, θα σου έχω τυρόπιτες των Αλατσάτων και τσεσμελίδικα μπουρέκια στη χόβολη». Το έκανε το τάξιμο κατά γράμμα τη μέρα που σμίξαμε και το γιορτάσαμε με κρασί «Ολυμπούσικο» (από το χωριό Ολύμποι).

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣΤο πιο μικρό ταξίδι: Από την Ερυθραία και τη Σμύρνη στις Οινούσσες

Από τον Τσεσμέ στη Χίο και στο Βαρβάσι

Γλυκοχάραμα φτάσαμε στο λιμάνι της Χίου. Γύρισα και κοίταξα την ανατολή πέρα από το μπουγάζι του Αιγαίου, τις άλλοτε πατρίδες. Προσπάθησα να προσανατολιστώ και να φανταστώ τι εικόνες μπορεί να αντίκρισαν οι Χιώτες των αρχών του 20ού αιώνα, τις αποφράδες μέρες του φθινοπώρου του 1922. Διακρίνονταν άραγε οι καπνοί; Είχε άλλη μυρωδιά κι άλλη υφή ο λεβάντες εκείνες τις μέρες; Κι η ανατολή του ήλιου είχε άλλο χρώμα; Ήταν η θάλασσα ακόμα γαλάζια ή είχε κοκκινίσει από ντροπή; Από τη Χίο μια ευθεία είναι ο Τσεσμές και το Λυθρί στα 9 ναυτικά μίλια, αλλά η Σμύρνη δεν φαίνεται, είναι κρυμμένη μέσα στον κόλπο της, πίσω από τη χερσόνησο της Ερυθραίας, το Karaburun Yarimadasi.

Πήραμε τον περιφερειακό δρόμο από την πόλη της Χίου νότια προς το Βαρβάσι, την προσφυγική συνοικία με σήμα κατατεθέν της τον Καθεδρικό Μικρασιατικό Ναό του Αγίου Χαραλάμπους, που χτίστηκε από πρόσφυγες το 1927. Στο σπίτι της Μαρίας και της Γεωργίας Χούλη μάς οδήγησαν καλύτερα και από GPS οι φωνές και οι μυρωδιές. Τα κορίτσια είχαν ξυπνήσει αξημέρωτα, έψησαν καφέ, άρχισαν τα ζυμώματα και τα σιρόπια, γέλασαν, κουτσομπόλεψαν, σήκωσαν τη γειτονιά στο πόδι, ξεχώρισαν τα ρούχα για τη φωτογράφισή τους κι όταν φτάσαμε εμείς, ήταν πανέτοιμες. Μέσα στο χιώτικο σπίτι αντιλαλούσαν οι τοίχοι, στο τέρμα η ένταση στις φωνές, τραγουδιστή η ντοπιολαλιά τους, κελαρυστά γέλια, ταυτόχρονες ομιλίες, πληθωρικά κεράσματα και καλωσορίσματα με λόγια απ’ τη Λωξάντρα: «Μουχαλεμπί και γκιουλ σερμπέτ ο αναστεναγμός σου και του Χατζή Μπεκίρ λοκούμ ο τρυφερός λαιμός σου. Ο κάθε λόγος σου γλυκός, σαν ραβανί αφράτος και σαν Αϊβάν Σεράι λοκμάς με μέλι μυρωδάτος».

Οι συνταγές περνούν από γενιά σε γενιά και εμπλουτίζουν την κληρονομιά του Μορφωτικού Συνδέσμου Βαρβασίου Χίου Βιβλιοθήκη «ο Φάρος», μέλη του οπoίου είναι όλες οι κυρίες που μας υποδέχτηκαν. Εδώ βλέπουμε πώς φτιάχνεται ο ταμπουράς, η πίτα με την κόκκινη κολοκύθα

Μια ιστορία προσφυγιάς που αρχίζει με γλυκό τριαντάφυλλο

Καθίσαμε στο μεγάλο σκαλιστό τραπέζι του σαλονιού με το κοφτό τραπεζομάντιλο, στο σπίτι της Μαρίας Τσίχλα-Χούλη, μαζί με την κουνιάδα της, Φούλα Χούλη-Φράγκου (το «Φούλα» βγαίνει από το «Γαρύφαλλο», κλασικό μικρασιατικό όνομα από τα παράλια, όπως από την Κάτω Παναγιά και τον Τσεσμέ από όπου κατάγεται η Φούλα), τις κόρες της Μαρίας, τη Γεωργία Χούλη-Σιταρά και την Καίτη Χούλη-Ραπτοπούλου, και το Μαράκι, κόρη της Καίτης. Έβγαλαν να με κεράσουν γλυκό τριαντάφυλλο, που «το βράζεις όσο να πεις ένα “Πιστεύω”» και που τα υλικά του «δεν τα ζυγιάζουν ποτέ και το φτιάχνουν κουτουρού», και μου γέμισαν ένα ποτήρι με παγωμένο νερό.

Τα φοινίκια τα φτιάχναμε την Πρωτοχρονιά, για να έρθει ο Άγιος Βασίλης και να έχει απ’ όλα

Ήταν 11 Σεπτεμβρίου του 1922, σύμφωνα με τη διήγηση της Φούλας, που η οικογένεια Φράγκου μπήκε στο καΐκι τους, στο Λυθρί. O μπαρμπα-Δημήτρης Φράγκος ήταν καραβοκύρης και μετέφερε τούβλα από το Λυθρί στη Χίο, τη Σάμο και τη Μυτιλήνη. Μάθανε ότι στη Σμύρνη μπήκαν οι Τούρκοι και σφάζανε τον κόσμο, φόρτωσαν τα παιδιά τους –έξι κόρες κι έναν γιο–, πήραν μαζί λίγα χρειώδη κι έβαλαν ρότα προς τη Χίο με έναν μπόγο για περιουσία. Στον δρόμο είδαν ότι στο Λυθρί είχαν μπει οι Τούρκοι κι είχαν αρχίσει και καίγανε. Το πρώτο που είδαν τυλιγμένο στις φλόγες ήταν το μοναστήρι της Αγίας Ματρώνας, σε ένα ύψωμα επάνω. Σταμάτησε ο κυρ Δημήτρης σε ένα νησάκι, μαζί με πολλούς άλλους, κι εκεί έμειναν δυο τρεις μέρες, με τη φρούδη ελπίδα ότι θα ξαναπάνε πίσω. Του Φράγκου δεν του άρεσε που είδε να καίγεται το μοναστήρι, το οποίο λάτρευαν όλοι οι Λυθριώτες, και είπε στην οικογένειά του ότι μόλις σταματήσει η φωτιά θα πάει με το καΐκι πίσω κι ό,τι βρει θα το πάρει μαζί του. Έτσι κι έκανε. Το μοναστήρι ήταν εντελώς καμένο και στη μέση στο προαύλιο υπήρχε μια στοίβα εικόνες παραδομένες στη φωτιά. Βρήκε 5-6 εικόνες μαύρες κατράμι και τις πήρε μαζί του. Ήρθε πίσω στο νησί κλαίγοντας και είπε στην οικογένειά του πως θα τις πάρουν μαζί και θα τις έχουν φυλαχτό. Η κόρη του η τελευταία, που τις είχε τις εικόνες φυλαγμένες στο σπίτι της, πέθανε στη Χίο 100 χρονών. Ήταν η θεία του συζύγου της Φούλας και πριν πεθάνει, τις παρέδωσε στη Φούλα λέγοντάς της: «Θα τις κρατάς και δεν θα τις δώσεις ποτέ πουθενά, ούτε και θα τις πουλήσεις. Εμένα ερχόντανε και μου τις γυρεύανε, κι ήμασταν φτωχοί, αλλά δεν τις πουλήσαμε ποτέ. Κάθε μέρα να ανάβεις το καντήλι και να τις θυμιάζεις».

Μνήμες πικρές, να τις γλυκάνουμε με σάμαλι

Η Κυριακούλη Τζοάννου, το γένος Τσούχλη, από τον Τσεσμέ, 23 χρονών χήρα, με ένα παιδί ενάμισι έτους, αναγκάστηκε κι εκείνη μαζί με όλο το πλήθος να ξεριζωθεί. Αυτή ήταν η γιαγιά της Μαρίας και το παιδί ήταν η μητέρα της. Ο παππούς ο Πέτρος και ο Ματθαίος ο αδερφός του σκοτώθηκαν στον Σαγγάριο ποταμό, που βάφτηκε με το αίμα πολλών. Από εκείνο το ποτάμι πέρασε κάποτε κι η Μαρία, χρόνια μετά σε ένα ταξίδι της στην Τουρκία, και έκλαψε πολύ. Η Κυριακούλη, με όλες τις κακουχίες, έφτασε στη Χίο με ένα μπογαλάκι με ρούχα στην πλάτη, με έναν μπρούντζινο μαστραπά κι ένα κουτάλι, για να έχει ένα μέρος να ταΐζει το παιδί – ο μαστραπάς με τα χρόνια καταστράφηκε, μα το κουτάλι βρίσκεται στο μουσείο του Φάρου, ως ενθύμιο. Τα χρόνια ήταν φοβερά δύσκολα. Κάθισε η Κυριακούλη στα σκαλοπάτια ενός σπιτιού, με το μωρό αγκαλιά, κρυωμένοι, βρεγμένοι, χωρίς παπούτσια. Βγήκε η νοικοκυρά και τους έριξε έναν τενεκέ νερό, «φύγετε» τους έδιωξε, «μη μας κολλήσετε ψείρες». «Αυτή ήταν η υποδοχή που κάνανε σε αυτούς τους πονεμένους ανθρώπους, μα με τα χρόνια τους εκτιμήσανε και τους εξυψώσανε», μας είπε με σπασμένη φωνή η Μαρία για τους ανθρώπους που τους μεταχειρίστηκαν ως παρίες.

Όλη η Χίος είχε μετατραπεί σε ένα προσφυγικό καταφύγιο απελπισίας, η πλατεία, το ιστορικό γυμνάσιο, ο κήπος, η Φτωχιά προκυμαία, όπως λέγανε το λιμάνι της Χίου – όλα ήταν γεμάτα γυναικόπαιδα απορφανισμένα από σύζυγο και πατέρα. Οι άνδρες σκοτωμένοι. Σε λίγο καιρό, μέσα στο πλήθος η Κυριακούλη βρήκε την πεθερά της. Άλλη πονεμένη ψυχή κι εκείνη, καθώς είχε χάσει τα δύο παλικάρια της. Μαζί και με άλλους πρόσφυγες, τους στοιβάξανε σε κάτι παλιές αποθήκες ξυλείας, κάπου στον ναυτικό όμιλο, στον Φραγκομαχαλά. Πόσα χρόνια πέρασαν εκεί οι πάλαι ποτέ αρχόντισσες, που κάποτε είχαν τα κελάρια τους γεμάτα τρόφιμα και αγαθά και τώρα δεν είχαν ούτε μπουκιά να βάλουν στο στόμα τους και να θρέψουν τα παιδιά τους! Ξεκινήσανε να βρουν δουλειά. Ποιος όμως να τους τη δώσει και ποιος και πώς να δουλέψει; Στο τέλος, τους εμπιστεύτηκαν και πιάσανε το πλύσιμο, το ξεχορτάριασμα, μέχρι και στα βυρσοδεψεία και στα υφαντήρια δουλέψανε, και στα μαγειρειά. Ύστερα από μερικά χρόνια η Κυριακούλη πήρε το κορίτσι της, που ήταν πια 5 χρονών, και την πεθερά της, κι ήρθαν στο Βαρβάσι, τη συνοικία που χτίστηκε για τους πρόσφυγες. Μια συνοικία όλο χώματα, μαυρίλα, σκοτεινιά, μερικά πηγάδια κι ένα σπίτι τέσσερις τοίχοι. Κι όλα πάλι από την αρχή, με μια σύνταξη της πείνας.

Στο Βαρβάσι οι πρόσφυγες χτίσανε και μια εκκλησιά, τον Άγιο Χαράλαμπο, με ευτελή υλικά. Εκεί βρήκε καταφύγιο και η εικόνα της διπλής προσφυγιάς, η Παναγιά η Ψαριανή ή Ψωριανή (επειδή λέει θεράπευε την ψώρα), η οποία είχε σωθεί από Ψαριανούς στη Σφαγή της Χίου το 1822 κι εκείνοι την πήγαν απέναντι στη Μικρασία και της έφτιαξαν μέχρι και μοναστηράκι. Ύστερα, με την καινούργια συμφορά, οι Μικρασιάτες πρόσφυγες την έφεραν πάλι πίσω στη Χίο. Η Κυριακούλη μεγάλωσε την κόρη της και την πάντρεψε, και την πεθερά της δεν την άφησε ποτέ, πάντα την είχε μαζί της.

Ώσπου ήρθε η Κατοχή. Άλλα βάσανα τότε. Τους βρήκε ξανά η πείνα. Καινούργια προσφυγιά. Πολλοί πήραν τα βαπόρια και πήγαιναν απέναντι ξανά, αλλά εκεί οι Άγγλοι έστελναν τους άνδρες στον στρατό και τα γυναικόπαιδα σε όποιο μέρος δέχονταν πρόσφυγες. Οι τρεις γυναίκες βρέθηκαν στην Αμμόχωστο, όπου ευτυχώς τους καλοδέχτηκαν και πέρασαν καλά. Όταν ξαναγύρισαν στη Χίο, δεν βρήκαν τίποτα μέσα στο σπίτι. Τους είχαν ξεγραμμένους. «Μα όποιος ζει ξαναζώνεται», όπως λέει η Μαρία, κι εκεί, σε αυτό το σπίτι όπου γεννήθηκαν 5 κορίτσια, ανάμεσα στα οποία κι εκείνη, όλα ξεκίνησαν ξανά από την αρχή. Η γιαγιά Κυριακούλη έφυγε πλήρης ημερών στα 95 της χρόνια, ευτυχισμένη, έχοντας αγαπήσει κι αγαπηθεί, ένας απλός, καλοδεχτικός άνθρωπος της προσφοράς. Από αυτήν και τις άλλες γιαγιάδες στις γειτονιές του Βαρβασίου έμαθαν οι επόμενες γενιές τα μπουρέκια και τα φύλλα, που αρχίζανε το πρωί και τελειώνανε το μεσημέρι, «για να γίνουνε πολλά, να δώκουνε, να φάνε, να πιούνε», αφού είχανε μάθει στο μπερικέτι. «Απού φελά, παντού φελά», λέγανε οι παλιές γυναίκες και τώρα το έμαθαν κι οι νεότερες και το λένε, για να δείξουν πως, αν ένας άνθρωπος είναι άξιος και ικανός σε κάτι, τότε είναι ικανός και για όλα. «Αυτό το φτωχό Βαρβάσι έβγαλε γιατρούς, έβγαλε δικηγόρους, καπετάνιους πολλούς. Οι γονείς πηγαίνανε τα παιδιά τους στα γράμματα, κι ας στερούνταν.

»Εγώ πήγα πάμπολλες φορές απέναντι στη Μικρασία. Έφτασα μέχρι την Άγκυρα και την Κωνσταντινούπολη. Κι εύχομαι ο λαός μας κι ο τόπος μας να μην ξαναδεί τέτοιες συμφορές.

»Τώρα, τι να σας κεράσω που σας πίκρανα, θέλετε λίγο σάμαλι;». Μας κέρασε η Μαρία το γλυκό γιατρικό της ψυχής που, φτιαγμένο από το πρωί, είχε πια ποτίσει με τα σιρόπια του. Σε αυτό το σπίτι υπάρχει πάντοτε στο ψυγείο ένα τουλάχιστον βάζο με ξανθό σιρόπι.

Το άρθρο αποτελεί μέρος του αφιερώματος «Η μεγάλη κουζίνα της Μικράς Ασίας», στο οποίο οκτώ οικογένειες Μικρασιατών μοιράστηκαν μαζί μας μνήμες και οικογενειακές ιστορίες και μας μαγείρεψαν τις συνταγές με τις οποίες μεγάλωσαν.