Το πιο μικρό ταξίδι: Από την Ερυθραία και τη Σμύρνη στις Οινούσσες

Αυτή η στενή λωρίδα θάλασσας, ένα μπογάζι πέντε έξι ναυτικών μιλίων μεταξύ του συμπλέγματος των Οινουσσών και των Καράμπουρνων (περιφέρεια της Σμύρνης στο βόρειο άκρο της χερσονήσου της Ερυθραίας, με περίπου 30 χωριά, ελληνικά και μεικτά) ένωνε μια φορά κι έναν καιρό δύο στεριές και δύο λαούς. Η Μαρία, η κόρη της Μικρασιάτισσας Στέλλας Κόλυβα, που μας υποδέχτηκε στις Οινούσσες μαζί με τους φίλους της Εύα Κασκάνη και Σαντάν Ντουρκάν, μας έβαλε στο αυτοκίνητο και, αφήνοντας πίσω το λιμάνι και την κατοικημένη πλευρά των Οινουσσών με τα δεκάδες εφοπλιστικά σπίτια, μας πήγε ανατολικά, στη μεριά που βρίσκονται οι πολλές βραχονησίδες, για να δούμε την πρώτη στεριά που πάτησαν οι πρόσφυγες των δύο διωγμών. Το Αρχοντόνησο, το Ποντικονήσι, η Γαϊδουρόνησος, ο Βατός και το Βατάκι, και η πιο μεγάλη νησίδα, ο Πασάς ή Παναγιά, είναι μια χεριά από την Τουρκία. Τα ακατοίκητα νησιά υποδέχτηκαν τους πρόσφυγες που κατάφεραν –κολυμπώντας και πασχίζοντας– να διασχίσουν την απόσταση ανάμεσα στις δύο χώρες και να γραπωθούν στα βράχια. Ένα τόσο δα νησάκι η Αιγνούσα, βούλιαξε από πρόσφυγες, τα κατώγια, οι στέρνες κι ό,τι μέρος προφυλαγμένο υπήρχε γέμισαν με ανθρώπινο καημό.

Ελάχιστα απέχουν οι Οινούσσες από τη μικρασιατική ακτή, όμως όσοι έφτασαν εδώ το 1922 δεν κατάφεραν να επιστρέψουν.

Μια Αιγνουσιώτισσα με σμυρναίικη καταγωγή κι ένας Τουρκοσμυρνιός μάς έστρωσαν τραπέζι στις Οινούσσες. Μαγειρεύοντας οι δυό τους, ανακάλυψαν πως τα φαγητά τους είχαν μια ομοούσια και αδιάσπαστη γευστική συνάφεια.

«Το μικρό ταξίδι» (που αναφέρεται και στον τίτλο του θέματός μας) είναι ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του ιστορικού Νίκου Ανδριώτη, που εκδόθηκε από το Ναυτικό Μουσείο Οινουσσών και αφορά μια μελέτη για την εγκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων στις Οινούσσες.

Αγναντέψαμε για λίγο προς την απέναντι όχθη, ένα σκάφος της ελληνικής ακτοφυλακής περιπολούσε το στενό και στα μικρασιατικά παράλια άναβαν τα πρώτα βραδινά φώτα. Ήταν η ώρα που σουρούπωνε πια, η ατμόσφαιρα λαγαρή και ενώ προσπαθούσα να ξεχωρίσω τα τουρκικά σπίτια, τους δρόμους, αχνά και τα αυτοκίνητα, θυμήθηκα τη μαρτυρία ενός πρόσφυγα που είχα διαβάσει κάπου: «Το καμπαναριό το βλέπαμε με τα κιάλια…». Πολύ πριν από τον διωγμό του 1914, οι Οινουσσιώτισσες αγόραζαν τα προικιά τους από τα Αλάτσατα και την Κάτω Παναγιά στη Μικρασία, τα συνοικέσια και οι έρωτες έδιναν κι έπαιρναν, Χριστιανοί και αλλόθρησκοι ζούσαν μονοιασμένα.

Η Στέλλα Κόλυβα, κόρη του Μανώλη του Ζορμπά, έχει διπλή καταγωγή από τη Μικρά Ασία: έχει ρίζες στο Κιουτσούκ Μπαχτσέ και στο Σεκί. Εκεί έφτιαχναν τα χερίσια μακαρόνια με επιδέξιες κινήσεις, όπως κάνει και η ίδια σήμερα.

Στα χρόνια που ακολούθησαν την Καταστροφή, στο νησί της ναυτοσύνης κατέφτασαν πρόσφυγες που ασχολούνταν κατά βάση με τη γη. Καλλιέργησαν τα εδάφη έστω και προσωρινά, ώσπου να αποφασίσουν κι εκείνοι να στραφούν τελικά στις δουλειές της θάλασσας, μπας και γλιτώσουν από τον κάματο της γης. Στο μεταξύ όμως, φύτεψαν μεγάλες εκτάσεις, κυρίως με κριθάρι, για να κάνουν μαύρο ψωμί, και με αμπέλια Ροζακιά, Ψιλόρωγα, Φροκιανά. Κι έτσι με κόπο πολύ έκαναν τα βουνά εύφορη γη κι έφευγαν καϊκιές τα σταφύλια. Έλα όμως που το όνειρο της επιστροφής έμενε άσβεστο και η προσδοκία του επαναριζωμού στα πάτρια εδάφη κρυφό μαράζι. Κάμποσοι από αυτούς δεν επιδίωξαν καν να στεριώσουν στον νέο τόπο, αλλά ούτε φυσικά και να φύγουν για κάποιον άλλο προορισμό, παραμένοντας όσο πλησιέστερα μπορούσαν στις πατρογονικές εστίες και προσμένοντας εις μάτην την επιστροφή στην παλιά, καλή ζωή τους.

Δύο φορές από το Κιουτσούκ Μπαχτσέ στις Οινούσσες

Η Στέλλα Κόλυβα, γέννημα θρέμμα Οινουσσιώτισσα, μας ετοιμάζει με κοφτές κι επιδέξιες κινήσεις τα χερίσια μακαρόνια της τσιμπολογώντας τη ζύμη, ενόσω μας διηγείται την ιστορία για το φευγιό των προγόνων της από τη Μικρασία. Έχει διπλή καταγωγή από εκείνα τα μέρη, από το Κιουτσούκ Μπαχτσέ και το Σεκί. Ο πατέρας της, ο Μανώλης Κόλυβας, που όλοι τον ήξεραν ως Ζορμπά, έζησε όχι έναν, αλλά δύο διωγμούς. Πρώτα το 1912 που ήρθαν στις Οινούσσες και ξανάφυγαν πίσω στο χωριό τους, το Κιουτσούκ Μπαχτσέ, κι έπειτα το ’22 που ήρθαν πια μόνιμα. Η οικογένειά του ήταν βοσκοί. Ζούσαν αρμονικά και αγαπημένα με τους Τούρκους, δεν είχαν διαφορές. Όταν έμαθαν ότι τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά και κατάλαβαν ότι πλησιάζει το τέλος, ασπάστηκαν τους Τούρκους συγχωριανούς τους, πήραν το κοπάδι με τα πρόβατα, μερικές εικόνες και έναν μπόγο με τα απολύτως αναγκαία, όσα μπορούσαν δηλαδή να κουβαλήσουν, μπήκαν στα καΐκια κι έφυγαν. Η μητέρα της, η Μαρία Κώστα, μεγαλωμένη στο Σεκί, γνώρισε τον Μανώλη στις Οινούσσες. Αγαπήθηκαν και, παρά τα 20 χρόνια διαφοράς ηλικίας, παντρεύτηκαν κι έκαναν οικογένεια στο νησί. Ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και με τα αμπέλια. Πήραν κλήρους από το κράτος, αλλά αγόρασαν κι εκείνοι μερικές εκτάσεις με κλήματα. Είχε άλλωστε παράδοση το νησί στο κρασί, εξ ου και το όνομα Οινούσσες.

Παρατηρώντας τον Σαντάν να μαγειρεύει, η Εύα έβλεπε πολλά κοινά στα υλικά και στους τρόπους.

Ουδέν μονιμότερον του προσωρινού

Η οικογενειακή ιστορία της Εύας Κασκάνη, παιδικής φίλης της Στέλλας, είναι αρκετά πιο περίπλοκη. Όσο μας τη διηγείται, ετοιμάζουν παράλληλα ένα ταψί ιζμίρ κιοφτέδες, ένα μουχαλεμπί κι ένα τσουκάλι ροδοζάχαρη. Οι γονείς της γνωρίστηκαν και παντρεύτηκαν το ’56 στις Οινούσσες. Η οικογένεια του πατέρα της, οι Καστελάνοι, που αργότερα άλλαξαν το επίθετό τους σε Κασκάνη, είχαν εμπορικό καΐκι στη Σμύρνη, όμως μετά την Καταστροφή κατέληξαν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου ο παππούς έπιασε δουλειά ως φούρναρης και εκεί γεννήθηκε και ο πατέρας της ο Γιώργος.

Η οικογένεια της μητέρας της, της Μαρίας, κρατάει από τα Αλάτσατα, από όπου ήταν η γιαγιά της η Ματρώνα, και από το Λυθρί, τον τόπο του παππού Δημήτρη Σταυράκη. Έφυγαν με τους διωγμούς του ’22, πρώτα η γιαγιά με τα τέσσερα παιδιά τους κι ύστερα ο παππούς κολυμπώντας από το Κιουτσούκ Μπαχτσέ. Τον φυγάδευσαν άρον άρον κάτι Τούρκοι ψαράδες φίλοι του, οι οποίοι τον έφεραν με καΐκι μέχρι τα μισά της διαδρομής κι εκείνος ύστερα, κολυμπώντας από βραχονησίδα σε βραχονησίδα, έφτασε σε πέντε έξι μέρες στο νησί της Παναγιάς ή Πασάς, λίγο έξω από τις Οινούσσες. Αντάμωσε ξανά με τη γιαγιά και τα παιδιά του, αλλά είχε πάντα τον καημό ότι παράτησε πίσω όλο το βιος τους, το καΐκι του, ένα ψαράδικο με χτυπητά κόκκινα πανιά. Αν δεν ήταν οι συνάδελφοί του οι Τούρκοι ψαράδες για να τον φροντίσουν, θα είχε μείνει στον άσο. Όμως εκείνοι τήρησαν την υπόσχεση που του είχαν δώσει, ότι δηλαδή με την πρώτη ευκαιρία θα έβρισκαν τρόπο να φέρουν πίσω το καΐκι, κι έτσι κι έκαναν. Μια ωραία μέρα είδε ο παππούς τα κόκκινα πανιά του να ανεμίζουν και βρήκε το καΐκι δεμένο πάνω στα βράχια, πίσω από τη νήσο Βάτο. Έκλαψε πολύ. Με αυτό το καΐκι, τον «Μπότη», άρχισε ξανά η ζωή τους στην Αιγνούσα, δύσκολα αλλά αξιοπρεπώς. Ψαράς γεννήθηκε ο Σταυράκης και ψαράς πέθανε, χωρίς ούτε μία στιγμή να χάσει την ελπίδα του πως θα γυρίσει πίσω στη γενέτειρά του.

Ο Σαντάν και η Εύα

Στο μεταξύ γεννήθηκε η Εύα. Μαζί με τα αδέρφια της έζησαν στο μικρό νησί μαγικά παιδικά χρόνια. Στη Σμύρνη άρχισε να πηγαινοέρχεται για επαγγελματικούς λόγους και κάπως έτσι γνωρίστηκε με τον άνδρα της, τον Τουρκοσμυρνιό Σαντάν Ντουρκάν. «Ερωτευτήκαμε κεραυνοβόλα και παντρευτήκαμε αμέσως, σχεδόν χωρίς να γνωριζόμαστε καλά καλά», μου είπαν. Πολλές κουβέντες έχουν κάνει μεταξύ τους για την καταστροφή της Σμύρνης, όλες με πολύ πόνο και πολλή θλίψη. Στις Οινούσσες βρήκαν αγκαλιές και απάγκιο, αν και πλέον η καθημερινότητα της ζωής τους μοιράζεται ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σμύρνη.

Παράθυρο ανοιχτό με θέα στα Καράμπουρνα, η αγαπημένη θέση της Εύας

Από τις μικρασιατικές ρίζες της η Εύα όχι μόνο δεν αποκόπηκε ποτέ, αλλά και τις ενίσχυσε με όλους τους τρόπους. Ο φόβος μην της λείψουν κάποια στιγμή οι μυρωδιές και οι γεύσεις των φαγητών που ετοίμαζαν η θεία της και η μαμά της, την έκαναν υποσυνείδητα να τις παρακολουθεί σιωπηλά σε όλη της τη ζωή όταν εκείνες έμπαιναν στην κουζίνα. Δεν κοιτούσε να μάθει αναλογίες, άλλωστε η μητέρα της συνήθιζε να λέει πως «δεν υπάρχουν, παιδί μου, αναλογίες, η καλύτερη ζυγαριά είναι το μάτι και το χέρι», όπως ούτε και νοιαζόταν να τις ξεπεράσει σε ταλέντο. Μόνο της άρεσε να μοιράζεται μαζί τους αυτή τη συντροφική, γενναιόδωρη μαγειρική, κάτι που και η ίδια πλέον απολαμβάνει μαζί με τη φίλη της τη Στέλλα και τον άνδρα της τον Σαντάν. Θυμάται τη μητέρα της να λέει πως πρέπει να φέρονται με ευλάβεια στο ζυμάρι και να μην το δείχνουν σε κανέναν μέχρι να το ετοιμάσουν για να ψηθεί, γιατί είναι ευαίσθητο και μπορεί να χαλάσει. Αργότερα, όταν γνώρισε τον Σαντάν, διαπίστωσε πως ακριβώς τα ίδια πράγματα έλεγε και η Τουρκάλα πεθερά της, η κυρία Νατζιέ, η οποία είχε μετακινηθεί από την Καβάλα στη Σμύρνη με τις ανταλλαγές των πληθυσμών. Παρατηρώντας τον Σαντάν να μαγειρεύει, έβλεπε πολλά κοινά σημεία στα υλικά και στους τρόπους που είχαν μάθει και οι δύο από τις μανάδες τους, αλλά κι από τον πατέρα του Σαντάν, που ήταν επαγγελματίας μάγειρας στη Σμύρνη. Το σπουδαιότερο όμως που ανακάλυψαν ήταν πως τα φαγητά τους είχαν μια ομοούσια και αδιάσπαστη γευστική συνάφεια.

Θερμές ευχαριστίες στην κ. Υβόννη Χαλκιά που μας φιλοξένησε στο ζεστό σπιτικό της. Το άρθρο αποτελεί μέρος του αφιερώματος «Η μεγάλη κουζίνα της Μικράς Ασίας», στο οποίο οκτώ οικογένειες Μικρασιατών μοιράστηκαν μαζί μας μνήμες και οικογενειακές ιστορίες και μας μαγείρεψαν τις συνταγές με τις οποίες μεγάλωσαν.